Nga: Shqipe Malushi
Autori: Euripidi
Teksti Bashkëkohor: Shpëtim Selmani
Bashkë-regjisorë dhe dramaturgë: Maja Mitić & Zana Hoxha
Aktorët: Shpëtim Selmani, Maja Mitić, Semira Latifi, Qendresa Kajtazi, Branka Stojković, Labinot Raci, Aleksandar Stoimenowski
Koreograf: Robert Nuha
Kompozitor: Liburn Jupolli
Kostumet: Yllka Brada
Teknik i Zërit & Dritave: Skënder Latifi
Menaxhere Produksioni: Venera Ismaili, Elira Lluka, Valza Sijarina
Skenograf & Dizajner grafik: Arbër Matoshi
Nën regjinë vizionare të Zana Hoxhës dhe Maja Mitić, Gratë e Trojës nuk ishte thjesht një shfaqje, ishte një rilindje e së vërtetës dhe bukurisë, e lindur nga dhimbja e lashtë e tekstit të Euripidit, e ringjallur përmes zërit bashkëkohor të Shpëtim Selmanit, i cili shfaqet si vetë autori duke u përpjekur ta riscris historinë, por pa mundur ta ndalë përsëritjen e saj mizore. Sepse ndërsa burrat nxisin luftëra, vrasin, shtypin e sundojnë, gratë dhe fëmijët vriten, dhunohen dhe zhduken.
Shfaqja hapet me ujë, valët ngrihen dhe bien duke bartur trupat e viktimave. Uji, simbol i jetës, tërhiqet, dhe disa nga të gjallët ngrihen, duke vajtuar rënien e Trojës. Tmerri dhe pafuqia mbizotërojnë. Personazhet janë të ngecur mes kujtesës dhe pasigurisë, duke mos mundur ta imagjinojnë të ardhmen. Dhimbja e tyre bëhet universale. Heshtja e tyre shurdhuese.
Çdo element i kësaj shfaqjeje tejkaloi pritshmëritë.
Muzika e Liburn Jupollit ishte një klithmë e nënës së përvuajtur—moderne, e lashtë dhe e përjetshme.
Dritat e Skënder Latifit krijuan hije kujtese dhe dëshpërimi, duke larë skenën me rrufe dhimbjeje e rezistence.
Kostumet e Yllka Bradës shndërruan trupat në bartës të historisë—të përjetshëm, të plagosur, të pathyeshëm.
Lëvizjet e Robert Nuhës i dhanë trupit gjuhë—kur fjala ishte e pamjaftueshme.
Skenografia e Arbër Matoshit krijoi një botë të rrënuar dhe të shenjtë—Trojën që jeton kudo dhe përherë.
Aktorët ishin të jashtëzakonshëm. Çdo gjest, çdo fjalë, çdo frymëmarrje mbante dhimbjen dhe rezistencën e brezave. Ata nuk aktronin ata mishëronin.
Prania e Shpëtim Selmanit si autori i pafuqishëm përballë dhunës, zëri i fuqishëm i Branka Stojković, dhe dhimbja kolektive e gjithë ansamblit e bënë këtë shfaqje shumë më tepër se art.
Gratë e Trojës thërrisnin përtej kohës:
“E gjithë bota është Troja jonë e lashtë dhe Troja juaj moderne. Jo kuaj prej druri, por prej çeliku. Pegasë të hekurt që lëshojnë bomba.”
Publiku mbeti pa fjalë. Lufta e kishte kthyer njerëzit në numra. Trishtimi për djalin e Hektorit “i dënuar me vdekje” dhe fatet mizore të Kasandrës, Poliksenës, Hekubës dhe Andromakës, nuk ishin mite të së shkuarës, por paralajmërime për të tashmen.
Kasandra u dënua të bëhet skllave e Agamemnonit, ndërsa lajmëtari grek guxoi të thoshte: “A nuk është nder të ndash shtratin me një princ?”
Artistët nuk ishin vetëm aktorë. Ata ishin dëshmitarë. Ata u bënë zë i grave të të gjitha luftërave. Zërat e tyre jehonin brenda mureve të Teatrit Kombëtar të Kosovës, si një lutje për fundin e luftës. Si një thirrje për fillimin e paqes.
Maja, në rolin e Hekubës, qëndroi në kufijtë e dëshpërimit, duke u përballur me rrënojat e ekzistencës, vetëm për të u ringritur dhe për të dhënë një klithmë të fundit, të patrembur — një zë që jehonte përtej shekujve, duke folur si me të kaluarën, ashtu edhe me të tashmen, me një të vërtetë tronditëse.
Quendresa mishëroi Andromakën, nusen e Hekubës dhe vejushën e Hektorit, në një interpretim të mbushur me dhimbje dhe sfidë. Portretizimi i saj i dashurisë, sakrificës dhe hakmarrjes u kurorëzua me një heshtje shkatërruese — humbja e fëmijës së saj i vulosi fatin.
Semira, si Kasandra në një realitet bashkëkohor, u bë zëri i të pathënës. E vërteta e saj e zhveshur — e rrënjosur në plagët e grave të Kosovës që përjetuan dhunë seksuale gjatë luftës — shpoi mitin dhe zbardhi çmimin e profecisë, dhimbjes dhe mosbesimit.
Branka, në rolin e Athinës, solli një qetësi hyjnore në skenë — prania e një perëndeshë që vështron shkatërrimin me qetësinë e të përjetshmes, e patrazuar, por gjithnjë e vetëdijshme.
Aleksandri, në rolin e Poseidonit dhe të ushtarit, mishëroi lehtësinë e pushtetit — duke sjellë lajme tragjike me një qetësi të ftohtë, një burrë që e vesh autoritetin si një pallto të huaj, duke e shijuar peshën e tij pa ndjerë barrën.
Labinoti u shfaq si ushtari i përjetshëm — i humbur në mjegullën e detyrës, duke marshuar nëpër betejat e historisë pa e ditur kë shërben apo në ç’emër sakrifikohet. Prania e tij ishte pasqyrë e çdo luftëtari të harruar.
Çdo aktor ishte një forcë në vetvete — origjinal, i patrembur dhe thellësisht njerëzor — duke ringjallur zërat e Trojës së lashtë dhe duke i ulur në tokën e së tashmes. Së bashku, ata na kujtuan se lufta nuk përfundon kurrë — ajo vetëm ndërron emër.
Kjo shfaqje preku çdo kujtim të luftës së fundit në Kosovë dhe çdo plagë të hapur në botë: Lufta e Parë Botërore, Lufta e Dytë, Vietnami, Kamboxhia, Ruanda, Afganistani, Iraku, Ukraina, Gaza, Siria, Jemeni, Irani… miliona të vdekur, gra e fëmijë të pafajshëm të masakruar. Kjo shfaqje bërtiti për paqe.
Në një kohë kur arti shpesh ka frikë të marrë qëndrim, kjo shfaqje qëndroi e patundur—duke vajtuar, me guxim, pa kërkuar falje. Nën udhëheqjen e jashtëzakonshme të Mitić dhe Hoxhës, kjo produksion e shndërroi dhimbjen në dëshmi, dhe dëshminë në transformim.
Ajo i dha zë heshtjes. Dhe zëri i saj pyeti:
“A është e mundur paqja?”
Dhe pastaj pëshpëriti: “Vetëm nëse fillojmë t’i dëgjojmë gratë.”
Publiku u përlot. Dhe u ngrit në këmbë
