Nga Ivana Biliq
Dita e dytë e festivalit radhiti tre shfaqje të pabesueshme që trajtuan çështjet djegëse të jetës sonë të përditshme. Historia e të qenit grua, artiste në Liban, duke luftuar kundër censurës; historia e femicidit gjithnjë e më të përhapur; dhe storja e tretë rreth marrjes së guximit për të luftuar demonët e drogës, alkoolit, abuzimit dhe vështirësive të tjera që shpërbënë familjen. Më shumë se gjashtë orë lojë teatrale, njëra pas tjetrës, e mbajtën të zgjuar audiencën. Në ditën e dytë, FemArt prezantoi artistë të mrekullueshëm nga Libani, Sllovenia dhe Kosova, të cilët sollën performanca me cilësi të jashtëzakonshme dhe zgjuarsi artistike.
“DUA TË JEM ARTISTE E LIRË”
“Kush është Medea? A është ajo unë? A është ajo ju? A është ajo në Bejrut? A është ajo në Kosovë?
Hanane Hajj Ali, një grua e mbuluar nga Libani, në shfaqjen me një aktore Vrapimi – Teatri në Progres shpalos personalitetin e saj para publikut kosovar në teatrin Oda. Hanane vrapon në mëngjes – ajo vrapon për liri, ajo vrapon për të kallur tutën e saj.
Kush është Hanane Hajj Ali? A është ajo një grua? A është ajo disa gra? A është ajo Hanane? Apo Medea? Apo Zahra? Apo Yvonne? E pyetur se sa nga kjo shfaqje është Hanane gruaja dhe sa Hanane aktorja, ajo thotë se i pëlqen të vrapojë mes asaj që është e vërtetë dhe asaj që është trillim: “Ndonjëherë madje pyes veten – e kam jetuar këtë apo e kam shpikur? Sepse unë jam krijuese, por historitë e grave i kam marrë nga familja dhe i kam përvetësuar, i kam marrë për vete. Por të gjitha këto histori janë të vërteta, veçanërisht ajo me Zahra.” Shfaqja ka të bëjë kryesisht me sfidimin e censurës në Liban, por është gjithashtu shumë më tepër se kaq. Është një shfaqje me shumë shtresa ku ndërthuren me mjeshtëri një mori temash. Sepse përveç censurës në Liban, ka censurë për gratë në mbarë botën, shkelje të të drejtave, rrezikim të lirive të grave, histori të fshehura, zëra të heshtur. Hanane Hajj Ali sonte foli për të gjithë ato. Ajo foli në një mënyrë tragjike dhe komike, erotike, personale, dhe politike. Sipas mendimit të saj, kjo shfaqje korrespondon në mënyrë të përkryer me moton e këtij viti “flake tutën tuje” – kjo është ajo në thelb, në fakt.
Ajo pa shumë ngjashmëri mes Libanit dhe Kosovës: “Ne kemi përjetuar të njëjtat telashe të luftës dhe ka pasur shumë dhunë”, por siç ka thënë ajo në shfaqje “Do të vuaj të rilindja”. Gjatë gjithë performancës së saj, ajo i krahason dy vendet me shumë referenca politike dhe shumë ngjashmëri për sa i përket paqëndrueshmërisë politike.
“Nëse epoka e tragjedisë ka mbaruar, atëherë pse nuhas erën e mbeturinave dhe dheut sa herë që vrapoj në rrugët e Bejrutit?”
“Nëse epoka e tragjedisë ka mbaruar, atëherë pse nuhas erën e mbeturinave dhe dheut sa herë që vrapoj në rrugët e Kosovës?”
Ka diçka të kalbur në shtetin e Danimarkës.
Ka diçka të kalbur në shtetin e Kosovës.
Hanane la një impakt të fortë në audiencën e saj kosovare. Njerëzit mahniteshin nga prania e saj fizike, forca, lëvizja dhe shkathtësia e saj, sikur ajo po fluturonte në hapësirë duke zbuluar më shumë me çdo hap që hidhte dhe çdo fjali që shqiptonte.
PESË LLOJET E HESHTJES
– “E kuptoj. Jo, nuk kupton. Ti nuk ja ke idenë.”
Një kryevepër që vjen nga Sllovenia.
Në ambientin steril të një banjoje me pllaka të kaltra, ne kemi një skenë hapjeje shumë të përgjakshme. Një vrasje gjakftohtë. Por e kujt? Një histori që është e nevojshme për t’i bërtitur botës. Në kohën e femicideve të tmerrshme, përdhunimeve dhe dhunës në familje ndaj grave, ne nuk mund të heshtim. Nuk kemi pasur kurrë kohë më urgjente për shfaqje të tilla për të mësuar dhe për të rritur ndërgjegjësimin dhe nxitjen për ndryshim.
Vajza vret babanë e saj. Motra dhe nëna e saj janë bashkëpunëtore. Ose kështu i thonë policisë. Ka një dëgjim të përjetshëm. Pyetje. Përsëritje. Lëvizje shumë të sakta. Përgjigje shumë të sakta. Shumë përsëritje. Pothuajse si një mantra. – “E kuptoj. Jo, nuk kupton. Ti nuk ja ke idenë.” Çfarë duhet të kuptojmë? Në fillim dikush mund të hutohet. Çfarë ka për të kuptuar? Por ndërsa skenat vazhdojnë, ne fillojmë të bashkojmë detajet. Një baba i dhunshëm, Billi, abuzon mendërisht, fizikisht dhe seksualisht gruan dhe dy vajzat e tij, tani në të njëzetat. Ne e kuptojmë, por nuk mund ta kapim. Me fjalët e regjisorit, Masha Pelko, ne i kuptojmë lehtësisht budallallëqet si “pse nuk dole?” dhe të ngjashme, por kjo është shumë komplekse. Problemi i dhunës në familje është kaq kompleks. Ajo që ndodh në shfaqje është pasoja e një jete të tërë dhune dhe abuzimi. Megjithatë, në fund, ne e kuptojmë se gjithçka kemi kuptuar gabimisht. E gjithë kjo histori ishte pothuajse si një imagjinatë. Vetëm rreth 3% e grave vazhdojnë jetën e tyre – sipas specialistëve me të cilët ka biseduar regjisorja. Në pothuajse 100% të rasteve ato përfundojnë duke u vrarë – sikur tre protagonistët tanë.
Kjo shfaqje bazohet në shfaqjen e Shelagh Stephenson, të cilën grupi regjisor e adaptoi, e analizoi dhe e riformuloi me ndihmën e një grupi profesionistësh nga fusha të ndryshme – punonjës social, viktima të dhunës në familje, zyrtarë policie, psikologë, psikiatër etj. Në shfaqjen e Stevenson , bëhet fjalë për Billin, babain, të cilit i vjen keq që ka abuzuar me gruan dhe vajzat e tij. Pelko po pyeste veten pse ajo duhet t’i jepte hapësirë dhe qendër të vëmendjes një burri që i vjen keq që abuzoi me të dashurit e tij gjatë gjithë jetës së tyre. Pse jemi kaq të magjepsur nga vrasësit serikë? Kjo është arsyeja pse ajo e riformuloi tërësisht tekstin. Ata kanë punuar në hulumtim për tre muaj, ata pyetën oficerët e policisë për shembull “nëse kemi një njeri të vdekur dhe kjo ka ndodhur, cili do të ishte protokolli?”
Teksti i Stephenson ishte më hollivudian, ndërsa realiteti është ndryshe. Historia korrespondon plotësisht me atë që po ndodh në rajon. Dhuna në familje gjatë pandemisë u rrit nga katër raste të femicidit, në tetë në vit vetëm në Slloveni. Situata nuk është më e mirë as në Kosovë, as në Mal të Zi, as në Serbi, as në Bosnje e Hercegovinë, ku gratë vriten dhe askush nuk bën asgjë për t’i mbrojtur ato. Angli, Nova Goricë, Prishtinë. A ka ndonjë ndryshim?
Kur bëhet fjalë për shprehjen artistike, nën drejtimin mjeshtëror të Maša Pelko, nuk kishte vend për t’i lënë asgjë rastësisë. Shfaqja skenike e Stephenson-it u përshtat nga një prodhim radiofonik dhe regjisorja me mjeshtëri dhe pa tërhequr vëmendje e përfshiu atë në lojën e saj – radioja ishte një nga mjetet kryesore të shfaqjes. Aktoret përdorin një magnetofon që regjistron, ndalon dhe luan, i cili krijon një ritëm robotik për të na mbajtur zgjuar deri në fund. Ajo luajti me ulërima, përsëritje, pauza dhe heshtje. Marjuta Slamič, e cila luante rolin e nënës, mendon se këto nuanca heshtjesh janë heshtja e të dhunuarve, heshtja e të mos treguarit, heshtja e shoqërisë – duke ditur, por jo duke treguar, për heshtjen e dhunuesit, heshtja e fëmijëve. . Është një portret shumë i fuqishëm i të gjithëve neve. Abuzimi nuk është problem i dikujt tjetër. Është një problem shoqëror. Është problemi ynë.
Në fund, regjisorja Pelko tregoi detaje shumë të sinqerta dhe intime se ka qenë edhe vetë në një marrëdhënie të dhunshme dhe se si për të i gjithë procesi i përgatitjes dhe vetë shfaqja ishte personale dhe politike. Ajo donte që kjo të kishte rëndësi, dhe megjithëse procesi ishte i vështirë emocionalisht, ato të gjitha u mbështetën tek njëra-tjetra. Marjuta tha gjithashtu se pas çdo shfaqjeje i duhej të paktën një orë për ta nxjerrë atë jashtë nga sistemi i saj. Është e vështirë, fizikisht dhe emocionalisht. Por për Pelkon, kjo shfaqje ishte ndoshta më e vështira, por më e bukura që ajo ka drejtuar deri tani. Sipas fjalëve të saj, kjo është bukuria e tij, çfarë duhet të jetë teatri – një vend i sigurt për të diskutuar një sërë temash. Sonte teatri ishte vendi ynë i sigurt dhe ja si i shërben qëllimit festivali FemArt!
SOBER – OSE SI TEATRI IA SHPËTOI JETËN ATIJ
Aktorët na pritën në oborrin e përparmë të klinikës mjekësore, në orën 22.00. Brenda, nuanca psikedelike të neonit blu, rozë dhe jeshile. Mendimi për të hyrë të jep të dridhura. Mjekët me kostumet e tyre jeshile plastike dhe buzëqeshjet e detyruara duken sikur kanë dalë nga një film horror. Më në fund, hyjmë të gjithë dhe storja fillon të zhvillohet në korridor. Kjo është historia e Ninas, ose Emas, ose Sarës, ose Lucyt – emri i saj i vërtetë – një e varur nga droga, e cila erdhi në qendrën e rehabilitimit që është më shumë një shtëpi e udhëhequr nga pacientë të tjerë të mëparshëm, duke udhëhequr klinikën dhe duke u kujdesur për pacientët e rinj. A do të jenë në gjendje Nina, Ema, apo Sara apo Lucy të rehabilitohen?
Sipas aktores kryesore, tema është shumë tabu, por nuk duhet të jetë sepse është shumë reale. Njerëzit po humbasin njëri-tjetrin nga droga dhe abuzimi dhe askush nuk po merret me këtë nga një këndvështrim më i lartë, ose nuk po ofron një hapësirë të sigurt ku të paktën mund të flasin. Askush nuk flet për të. Kjo shfaqje teatrore erdhi nga dëshira për të treguar një histori për varësinë, për të folur për njerëzimin dhe për t’u kujdesur për njëri-tjetrin dhe për të bërë diçka për këtë çështje të rëndësishme. Butrint Pasha e krijoi këtë performancë për miqtë e tij, shumica e të cilëve janë abuzues droge dhe njërin prej të cilëve e humbi disa vite më parë. Dy nga miqtë e tij, megjithatë, u rehabilituan pas shfaqjes. Droga kishte një ndikim të madh në jetën e tij, sepse ai po shihte miqtë e tij duke shkatërruar jetën e tyre, marrëdhëniet e tyre familjare, madje edhe jetën e të dashurve të tyre. Pothuajse të gjithë këta njerëz do të braktiseshin në fund dhe nuk do të kishin ku të shkonin sepse familjet u lodhën nga sjellja e tyre, nga vjedhja dhe më keq. Kjo është arsyeja pse kjo shfaqje teatrale “Njerëz, Vende dhe Gjëra” nga Duncan Macmillan ishte e përsosur për Pashën, sepse është një qendër pazakontë, është një shtëpi, është portretizimi i një familjeje, si njësia kryesore e shoqërisë.
Stili i Pashës është mjaft i papërpunuar, i pëlqen të punojë vetëm me aktorë dhe të ketë ndërhyrje shumë minimaliste nga profesionistë të tjerë të teatrit, si projektues ndriçimi e të ngjashëm. Në këtë shfaqje ai bashkëpunoi me koreografin Robert Nuha, i cili punoi në lëvizje dhe zbatoi në mënyrë të përsosur kërkesat regjisoriale të Pashës. Ritmi që Pasha krijoi me kaq zgjuarsi ishte euforik dhe megjithatë aq i qetë, saqë publiku drejtohej pa probleme nga një vend në tjetrin. Edhe aktorët e ftuar nga shfaqjet e tjera në FemArt komplementuan cilësinë e shfaqjes dhe marrëdhëniet që aktorët kishin me njëri-tjetrin. Të dy artistët thonë se ishte një punë ekipore ku Nuha jepte lëvizje euforike, ndërsa Pasha jepte udhëzime për pjesët e buta. Roberti gjithashtu inkorporoi mjeshtërisht “koreografinë matematikore”, siç i pëlqen ta quajë, në shfaqje, sepse stili i regjisë së Pashës kërkonte që koreografia të qëndronte “brenda”, të kishte një stil dhe qasje më klasike. Do të thoshte se gjithçka ishte e saktë: hapa, goditje, lëvizje. Pasha dëshironte një perspektivë pothuajse të ngjashme me TV-në për të ndërtuar skenat dhe për të parë vetëm korniza – vetëm korniza njerëzish që lëviznin në 2D. Ai donte të fuste disi njerëzit brenda, për të harruar botën e jashtme, sepse njerëzit që marrin drogë bllokohen në botën e tyre dhe ata fillojnë të kërkojnë komunitetin e tyre – atë të shpërndarësve dhe konsumatorëve.
Kur bëhet fjalë për aktorët dhe aktoret, u kuptua që në ndërveprimin e tyre të parë se mes tyre ekzistonte besimi. Zhaneta Xhemajlin e kam takuar në edicionion e fundit të FemArt-it dhe e mbaj mend mirë duke më treguar se si e priste rolin e saj të madh kryesor. U emocionova shumë kur e pashë sonte në këtë skenë të pazakontë të qendrës mjekësore. Ky ishte roli që ajo kishte pritur dhe ky ishte roli për të cilin ishte gati. “Kjo ishte diçka që e kam manifestuar me të vërtetë për shtatë vjet, për të qenë mjaft e sinqertë. Dhe më erdhi në një pikë ku mendoj se isha gati. Po, kjo është ajo që dua të bëj. isha gati. Unë kisha evoluar si aktore. Dhe më gjeti në një kohë ku privatisht isha më e kënaqur, më e qetë dhe më e përmbledhur. Pra, kisha një fokus të qartë për kërkimin dhe për gjithçka që kisha në dorë për ta bërë atë sa më të shkëlqyeshëm.” Ajo u rrit shumë, u bë një aktore më me përvojë dhe publiku e ndjeu atë. Ajo luajti para fytyrave të tyre; ata mund ta ndjenin praninë e njëri-tjetrit dhe kjo është diçka që Xhemajlit i pëlqen. Ajo e do aktrimin me publikun pranë saj, sepse mund të ndjejë energjinë dhe reagimet e tyre dhe se si i bën të ndihen. Por kjo ishte edhe linja kryesore e regjisë së Pashës – ai donte të lëvizte nëpër hapësirë, të ishte i papërpunuar dhe i natyrshëm. Ai donte që aktorët të bërtisnin përballë publikut, t’i bënin njerëzit të ndjenin dhimbjen e vërtetë të rehabilitimit, të mospërdorimit të drogës.
Butrint Pasha dhe ekipi i tij punuan shumë në hulumtime dhe vizituan klinika për të kuptuar sjelljet, për të kuptuar pse njerëzit që marrin drogë refuzojnë të lënë këtë lloj jetese. Procesi ka qenë shumë i vështirë, thotë ai, shumë emocional dhe shpirtëror dhe se kanë qarë shumë. Por në fund të shfaqjes, sipas mendimit të Xhemajlit, Lucy del nga varësia duke qenë e sinqertë me veten dhe duke u përmirësuar me të gjithë njerëzit që lëndoi, dhe ajo pranoi që edhe nëse njerëzit nuk të falin plotësisht, ajo fali veten dhe ishte gati për të ecur përpara dhe për të bërë atë që donte.
Për ta, ishte shumë e rëndësishme që rolet t’i bënin të kuptueshme, t’i bënin të mendonin për to dhe të reflektonin e ta merrnin atë mesazh me vete, t’i sfidonin, t’i bënin të mendonin jashtë kutisë ku janë. Për regjisorin e shfaqjes, nata në FemArt ishte si një premierë: “Isha shumë i lumtur, më shumë se në premierën e dhjetorit të vitit të kaluar. Sepse e kishim harruar atë ndjenjë. Teatri më shpëtoi jetën edhe mua”.
