Nga Romain Taunais dhe Ivana Bilić
Në ditën e pestë të Festivalit FemArt në Prishtinë, patëm rastin të shohim dy shfaqje teatrore, një nga Kosova dhe një nga Polonia. Ne po sjellim pasqyra të shkurtra të këtyre shfaqjeve, të dyja me dëshirën për të bërtitur për ndryshim.
Deni dhe Deti i Thellë i Kaltër
Bronx, Nju Jork. Dy karrige druri në një lokal bosh. Një krevat. Një dyshek, për të qenë të saktë. Dy persona të dëmtuar, të margjinalizuar. Deni, një punëtor i tërbuar, e ka të vështirë të kontrollojë veten. Roberta, një nënë e re që jeton tek prindërit e saj, babai i saj i dyshuar për incest, ajo i kalon netët duke kërkuar veten. Natën vonë, të dy takohen në një lokal. Nga ajo që mund të duket si një marrëdhënie e pamundur mes dy njerëzve vetëshkatërrues të paaftë për të dashuruar, ata i afrohen njëri-tjetrit me frikë, e megjithatë, nga debatet e hidhura deri te momentet e ndjeshme të dashurisë, arrijnë të flasin hapur për të kaluarën e tyre për të zbuluar veten ndaj njëri-tjetrit. Djegia e frikës së tyre, sado e vështirë të jetë, është e vetmja mënyrë që ata të kërkojnë vëmendjen, vëmendjen: të kërkojnë dashurinë.
Shfaqja e viteve 1980 nga John Patrick Shanley jehon ende sot. Këtu, Ana Bateva, regjisorja, arriti ta zmadhojë aktrimin me skenografi dhe ndriçim minimal. Ajo preferoi t’u kushtonte gjithë vëmendjen dhe agjenturën aktorëve. E mbushur plot lëvizje, veprim dhe ritëm, gjuhë e trupit, edhe për folësit joshqiptar, flet vetë dhe transmeton emocionet dhe thelbin e shfaqjes. Dy personat në fillim nisin të zihen, por më pas në zënkat e tyre disi gjejnë mirëkuptim dhe butësi. Në shprehjet e tyre trupore, ka shumë dhunë, dëshpërim dhe ankth; në një moment ata po i zini frymën njëri-tjetrin. Regjisori i shfaqjes e konsideron Robertën shumë të fuqishme. Ajo nuk kishte frikë të shkonte përpara dhe të përballej me të gjitha problemet e saj dhe t’i thoshte të gjitha me zë të lartë. Pra, padyshim, ajo me të vërtetë po digjte frikën e saj.
“Gruaja dhe jeta” – Ju nuk do të ecni vetëm
Në tetor 2020 në Poloni nisën protestat masive antiqeveritare. Ligji për Abortin u ashpërsua aq shumë sa që e bëri të paligjshëm abortin pothuajse në të gjitha rastet. Kjo provokoi tërbim në shoqërinë polake dhe protestat, gjithashtu të quajtura Greva e Grave (Women’s Strike), u ndezën për disa muaj. Por ashtu si të gjitha protestat e tjera, ato u shuan me kalimin e kohës, zemërimi nuk ishte më aq i fortë sa dikur, të gjithë dhe gjithçka u qetësua. Deri në ato të radhës. Në shfaqjen si protestë, shfaqja polake “Gruaja dhe jeta”, me regji të Piotr Łukaszczyk, denoncon diskursin konservator në Poloni, duke bërtitur dhe çirrur nga inati dhe zemërimi.
Vetë shfaqja është pa dyshim e rrallë. Në një ritëm muzike tekno, të ndërprerë nga këngë dhe interluda satirike, shfaqja, e orkestruar pothuajse si një koncert, nënvizon absurditetin e retorikës konservatore polake. I pyetur se për çfarë bëhet fjalë “Gruaja dhe jeta”, regjisori u përgjigj se është një shfaqje që tregon historinë e një gruaje të zakonshme polake që nga lindja e saj deri në momentin kur ajo lind, dhe marrëdhëniet me familjen, partnerët, punën e saj, dhe me shoqërinë. Ai përshkruan një shoqëri konservatore, siç pohon Łukaszczyk: “ku shumë gra kanë frikë të tregojnë ose thjesht të vendosin se çfarë të bëjnë me jetën e tyre, çfarë të bëjnë me trupin e tyre, çfarë të bëjnë me arsimimin e tyre, me të ardhmen e tyre” – një shoqëri ku burrat vendosin për gratë. Drejtori theksoi se pavarësisht se Polonia është demokraci, ajo nuk ofron të njëjtat të drejta për burrat dhe gratë: “Është një reflektim i të gjithë komunitetit polak”. Nga ajo që mundi të shihte në Kosovë duke folur me disa njerëz, ai kuptoi se mund të ishte reflektim edhe i komunitetit kosovar. Siç e pamë edhe vetë sonte në Teatrin Oda, është reflektim universal edhe më i madh. “Kjo është një histori për një grua që është një nga qindra mijëra gra që përpiqen të djegin frikën e tyre,” përfundoi Łukaszczyk.
Ironike nga fillimi deri në fund, shfaqja përdor fjalimin konservator si tekst për të nënvizuar absurditetin e saj. Skena, minimaliste, pa dekor, me vetëm një DJ anash, vë fokusin tek aktorët. Kolektivi i madh i aktorëve vepron si një organizëm gjigant që flet, lëviz, vallëzon dhe vepron në unison të përsosur. Ka një rrëfim kolektiv. Në një intervistë për Wroclaw Cultural Guide, në tetor 2021, regjisori tha: “Protagonistja është përmbledhur dhe është grua”. Është një grua dhe të gjitha gratë, e tërë shoqëria. Shfaqja thyen murin e katërt dhe ndërvepron me publikun e saj, me komunitetin. Ata i sfidojnë, krijojnë kontakt apo dialog me ta. Nëpërmjet një liste të pafund klishesh seksiste, shfaqja na bën të kuptojmë përtej absurditetit të të folurit, një mori paragjykimesh shoqërore të ankoruara fort në veset dhe zakonet tona. Madje arrin deri në atë pikë sa të ndihesh shumë i pakëndshëm të ulesh në audiencë dhe të jesh pothuajse i sulmuar me këto slogane seksiste, patriarkale, e konservatore.
Ritmi modern, sikur të ishim në një diskotekë tekno minimalistike, bie në kontrast me fjalimin prapavajtës, duke i dhënë një ton të ngurtë përmes një tempo të rregullt e të shpejtë, duke theksuar mizorinë e tij. Në intervistën e lartpërmendur me Kamil Bujny, Piotr Łukaszczyk krahason muzikën punk me zemërimin e protestuesve, i cili kulmon me një energji të veçantë rruge që pulson në tërësi dhe përkushtohet për të drejtat më elementare dhe themelore. Krijohet një ndjenjë e komunitetit dhe shfaqja përfundon me një notë pozitive me fjalinë “Nuk do të ecësh vetëm” – e duartrokitur nga publiku, i cili ishte dukshëm i prekur thellë.
